Spadek można nabyć w drodze dziedziczenia ustawowego lub testamentowego. Spadkodawca może za życia pozbawić wybranych przez siebie spadkobierców udziału w spadku dokonując darowizny na rzecz innych osób lub powołując do niego kogoś innego w testamencie. Podobnie zadziała testament negatywny. Również sąd może pozbawić udziału w spadku spadkobiercę uznanego za niegodnego. Jednak wbrew potocznemu rozumieniu, a zgodnie z tym, co stanowi Kodeks cywilny wydziedziczenie to nie jest. Bowiem prawo spadkowe wydziedziczenie rozumie inaczej. Na czym polega instytucja wydziedziczenia? Co w sytuacji, gdy w skład spadku wchodzi przedsiębiorstwo?
Spis treści:
Zgodnie z art. 926 § 1 Kodeksu cywilnego, powołanie do spadku wynika z ustawy albo z testamentu. Ustawa przewiduje krąg uprawnionych do spadku i kolejność dziedziczenia. Spadkodawca porządek ten może zaburzyć, pozbawiając określonego spadkobiercę (niedoszłego) jego udziału w spadku, dokonując takiego zastrzeżenia w testamencie negatywnym, czyli określającym wprost wolę jego wyłączenia z grona uprawnionych do udziału w spadku. Może również powołać do dziedziczenia inną osobę. Ale żadne z tych działań nie pozbawi spadkobiercy prawa do zachowku. Do tego służy bowiem przewidziane przez prawo spadkowe „wydziedziczenie”.
Wydziedziczenie w testamencie a zachowek. Części bliskich: zstępnym, małżonkowi i rodzicom spadkodawcy, pomimo nieujęcia ich w testamencie, ustawa gwarantuje tzw. zachowek, czyli ułamkową część udziału spadkowego, który przypadałby im, gdyby dziedziczyli z ustawy. Ten ułamek wynosi: dwie trzecie – jeśli uprawniony do zachowku jest trwale niezdolny do pracy lub zstępny jest małoletni, albo jedna druga – w pozostałych przypadkach. Jednak na mocy art. 1008 K.c., spadkodawca może dokonać wydziedziczenia w testamencie, czyli pozbawić zachowku małżonka, rodziców i swoich zstępnych. W ramach tej instytucji możliwe jest więc wydziedziczenie dziecka w testamencie, w tym wydziedziczenie dziecka pozamałżeńskiego.
Z uwagi na rodzaje testamentów, pozbawienie niedoszłych spadkobierców zachowku może nastąpić przez wydziedziczenie w testamencie własnoręcznym, albo sporządzonym w formie aktu notarialnego, także przez wydziedziczenie bez testamentu pisemnego, czyli poprzez złożenie oświadczenia swojej ostatniej woli ustnie w obecności dwóch świadków w obecności wójta (burmistrza, prezydenta miasta), starosty, marszałka województwa, sekretarza powiatu albo gminy lub kierownika urzędu stanu cywilnego. W szczególnych przypadkach spadkodawca może to zrobić w formie ustnej przy jednoczesnej obecności co najmniej trzech świadków. Obecność dwóch świadków jest wymagana przy składaniu oświadczenia woli przed dowódcą statku lub jego zastępcą, jeśli testament sporządzany jest tą drogą podczas podróży polskim statkiem morskim lub powietrznym.
Zachowek a wydziedziczenie w testamencie. Pozbawienie ww. osób prawa do zachowku może nastąpić z trzech wskazanych w prawie spadkowym przyczyn, które powinny zostać podane w treści testamentu:
a) wydziedziczany wbrew woli spadkodawcy postępuje uporczywie w sposób sprzeczny z zasadami
współżycia społecznego;
b) dopuścił się względem spadkodawcy albo jednej z najbliższych mu osób umyślnego przestępstwa przeciwko życiu, zdrowiu lub wolności albo rażącej obrazy czci;
c) uporczywie nie dopełnia względem spadkodawcy obowiązków rodzinnych.
By wydziedziczenie było skuteczne, jego powód musi mieścić się w zakresie jednej z ww. przesłanek i dotyczyć małżonka, rodziców lub zstępnego. Zatem nieskuteczne wydziedziczenie będzie wobec dzieci wydziedziczanego zstępnego (wnuków, prawnuków). Oświadczenie woli o chęci wydziedziczenia musi zostać złożone w formie spełniającej przywołane wyżej wymogi testamentu i nie może być obarczone wadą.
Testament negatywny a wydziedziczenie. Wbrew potocznemu rozumieniu, jak i sugestywnej definicji, skutecznego wydziedziczenia, a więc pozbawienia zachowku, nie można dokonać za pośrednictwem tzw. testamentu negatywnego, a więc takiego, w którym spadkodawca wskazuje jedynie chęć wydziedziczenia danego spadkobiercy, bez podania, że powodem tego jest wystąpienie co najmniej jednej ze wskazanych wyżej ustawowych przyczyn wydziedziczenia.
Wyrażone w testamencie oświadczenie o chęci wydziedziczenia nie zawsze musi być zgodne ze stanem faktycznym. Spadkodawca mógł je złożyć nie do końca świadomie, dobrowolnie, lub też powód, dla którego domagał się wydziedziczenia odpadł. Dlatego też można zakwestionować wydziedziczenie, broniąc się przed nim wykazując, że spadkodawca sporządzając testament:
a) działał pod wpływem błędu i można przypuszczać, że gdyby nie działał pod jego wpływem, to nie sporządziłby testamentu o takiej treści, a więc nie dokonałby wydziedziczenia (np. błędnie sądził, że wydziedziczany dopuścił się względem bliskiej mu osoby umyślnego przestępstwa);
b) był pod wpływem groźby;
c) działał w stanie wyłączającym świadome albo swobodne powzięcie decyzji i wyrażenie woli.
Na nieważność wydziedziczenia z tych przyczyn nie można powołać się po upływie 3 lat od dnia, w którym osoba mająca w tym interes dowiedziała się o przyczynie nieważności, a w każdym razie po upływie lat dziesięciu od otwarcia spadku.
Zakwestionować wydziedziczenie można również wykazując, że spadkodawca przebaczył wydziedziczanemu. Nawet jeśli w chwili wyrażenia przebaczenia spadkodawca nie miał zdolności do czynności prawnych, przebaczenie jest skuteczne, gdy nastąpiło z dostatecznym rozeznaniem spadkodawcy.
Wniosek o stwierdzenie nabycia spadku z „testamentu z wydziedziczeniem”. Wbrew błędnemu przekonaniu klientów, zakwestionowania wydziedziczenia nie można dochodzić w postępowaniu o stwierdzenie nabycia spadku. Wydziedziczenie stanowi bowiem przyczynę pozbawienia uprawnionego zstępnego, małżonka lub rodzica, praw do zachowku, zatem tylko w postępowaniu o zachowek można się bronić przed wydziedziczeniem, np. występując z powództwem o ustalenie bezpodstawności wydziedziczenia.
Instytucja wydziedziczenia może mieć też znaczenie dla uregulowania kwestii spadkowych przez spadkodawcę będącego przedsiębiorcą - prowadzącego jednoosobową działalność gospodarczą. Przedsiębiorstwo spadkowawcy stanowi element masy spadkowej, zatem wydziedziczenie pozbawia również jakichkolwiek praw do dochodzenia zachowku z tych składników majątkowych przez wydziedziczonego, umożliwiając tym samym spadkobiercom kontynuowanie działalności gospodarczej w ramach zarządu sukcesyjnego, bez ryzyka pojawienia się roszczeń o zachowek.
Chcesz wiedzieć więcej o naszym zespole?
