Prawo spółek dopuszcza możliwość wykupienia pakietu mniejszościowego akcji w spółce kapitałowej poprzez wymuszenie na posiadających go akcjonariuszach jego odsprzedaż. Procedura ta ma na celu ułatwienie przekształcenia spółki „otwartej” w spółkę „prywatną” lub rodzinną, jak również ochronę interesów spółki przed nadużywaniem swoich praw przez mniejszość, mogącą np. utrudniać zarządzanie spółką notorycznym zaskarżaniem podejmowanych w niej uchwał. Jeszcze do niedawna tzw. squeeze out (z ang. wyciśnięcie) akcji generalnie można było przeprowadzić wyłącznie w spółce akcyjnej. Od 13 października 2022 r. uchwałę o przymusowym wykupie udziałów można podjąć również w spółce z o.o. należącej do grupy spółek. Znowelizowane w ub.r. przepisy mają również ułatwić akcjonariuszom mniejszościowym opuszczenie spółki. Na czym polega squeeze out i jak go przeprowadzić?
Spis treści:
Squeeze out to uregulowana w prawie spółek procedura przymusowego wykupu akcji, inaczej określana mianem „wyciśnięcia ze spółki”, „wyciśnięcia akcji”, „wyciśnięcia wspólników”. Polega na wymuszonej przez akcjonariuszy większościowych (czyli posiadających łącznie co najmniej 95% kapitału zakładowego w spółce akcyjnej) lub przez spółkę dominującą w grupie spółek (reprezentującą bezpośrednio co najmniej 90% kapitału zakładowego) na akcjonariuszach mniejszościowych, odpłatnej sprzedaży przez nich udziałów w spółce kapitałowej, bez konieczności uzyskiwania ich zgody. Co istotne, pojęcie akcjonariuszy większościowych odnosi się do ogółu udziałowców odkupujących akcje, bowiem nie zawsze pakiet akcji posiadanych przez wykupującego pozwala mu na sprawowanie kontroli nad spółką.
Ideą powołania tej instytucji w polskim porządku prawnym było umożliwienie tzw. „zamykania” spółek, obniżania kosztów ich funkcjonowania, a także zapobieganie nadużyciom drobnej mniejszości, np. w toku podejmowania uchwał, poprzez szantażowanie groźbami wniesienia powództwa zaskarżającego uchwałę.
Ustawą z dnia 9 lutego 2022 roku o zmianie ustawy – Kodeks spółek handlowych oraz niektórych innych ustaw (Dz.U. 2022 poz. 807), 13 października 2022 r. wprowadzono w życie nowe prawo holdingowe, które dokonało zmian w zakresie działalności grup kapitałowych, w tym odnośnie przymusowego wykupu akcji. Nowelizacja umożliwiła squeeze out udziałów od wspólników mniejszościowych spółki z ograniczoną odpowiedzialnością, pod warunkiem jednak, że należy ona do grupy spółek.
Na mocy art. 418 Kodeksu spółek handlowych, walne zgromadzenie spółki akcyjnej może większością 95% głosów oddanych powziąć uchwałę o przymusowym wykupie akcji należących do akcjonariuszy mniejszościowych (czyli reprezentujących nie więcej niż 5% kapitału zakładowego) przez nie więcej niż 5 akcjonariuszy większościowych (reprezentujących min. 95% kapitału zakładowego i każdy musi posiadać co najmniej 5% tego kapitału). Uchwała powinna określać akcje podlegające wykupowi oraz akcjonariuszy, którzy zobowiązują się je wykupić, a także akcje przypadające każdemu z nabywców. Powinna być powzięta w drodze jawnego i imiennego głosowania oraz zostać odpowiednio ogłoszona. W głosowaniu tym każda akcja ma jeden głos bez przywilejów i ograniczeń. Statut spółki może przewidywać surowsze warunki squeeze out’u, np. wyższy niż 95% wymagany próg głosów. Nabycie udziałów w drodze przymusowego wykupu jest odpłatne. Akcjonariusze, którzy je tą drogą nabywają, ponoszą solidarną odpowiedzialność za spłatę całej sumy wykupu. Uiszczenie ceny wykupu przez akcjonariuszy większościowych jest warunkiem skuteczności squeeze out’u.
W art. 418 § 2b k.s.h. uregulowany został tzw. reverse squeeze out, czyli odwrócony wykup przymusowy. To uprawnienie akcjonariusza mniejszościowego, którego udziału nie objęła uchwała o przymusowym wykupie, wystąpienia z żądaniem wykupienia jego akcji przez akcjonariuszy większościowych. Reverse squeeze out umożliwia więc wspólnikom mniejszościowym opuszczenie spółki, w której doszło do squeeze out’u. Mogą oni bowiem nie chcieć pozostać w spółce, w której nastąpiły tak poważne zmiany w układzie praw własnościowych. W sytuacji wzmocnienia udziału w kapitale akcjonariuszy większościowych, akcjonariusze nieobjęci wykupem mogą woleć odsprzedać posiadane akcje na identycznych zasadach, niż pozostawać w spółce.
Akcjonariusze mniejszościowi obecni na walnym zgromadzeniu powinni swoje żądanie zgłosić w terminie dwóch dni od dnia walnego zgromadzenia, a nieobecni – w terminie miesiąca od dnia ogłoszenia uchwały o squeeze out’cie. Brak zgłoszenia w terminie tego żądania traktuje się jako wyrażenie zgody na pozostanie w spółce. Co ważne, od wykupienia akcji przedstawionych do wykupu przez akcjonariuszy mniejszościowych, których akcje nie zostały objęte uchwałą, ustawa uzależnia skuteczność samej uchwały squeeze out’owej.
Cenę wykupu akcji ustala się na dwa sposoby: a) wg ceny notowanej na rynku regulowanym, po przeciętnym kursie z ostatnich 3 miesięcy przed powzięciem uchwały o przymusowym wykupie; b) a gdy akcje nie są notowane na tym rynku – wg ceny ustalonej przez biegłego. Wyboru osoby biegłego dokonuje walne zgromadzenie. Jeśli akcjonariusze nie wybiorą w jego trakcie biegłego, wówczas zarząd w terminie tygodnia od dnia walnego zgromadzenia zwraca się do sądu rejestrowego o wyznaczenie biegłego.
Wykupu dokonuje się za pośrednictwem zarządu spółki. Akcjonariusze, którzy decydują się na wykup akcji, zobligowani sią wpłacić należną z tego tytułu cenę na rachunek bankowy spółki w terminie trzech tygodni od dnia ogłoszenia ceny wykupu przez zarząd. Cena wykupu może zostać ogłoszona również na walnym zgromadzeniu. Zarząd powinien dokonać wykupu akcji na rachunek akcjonariuszy pozostających w spółce dopiero po wpłaceniu całej ceny wykupu, oraz - w przypadku reverse squeezee out’u i zgłoszenia żądania wykupienia akcji – w terminie miesiąca liczonego od dnia upływu terminu zgłoszenia tego żądania.
Z instytucją squeeze out’u, umożliwiającą akcjonariuszom większościowym przeprowadzenie przymusowego wykupu akcji, skorelowane jest uprawnienie akcjonariuszy mniejszościowych (reprezentujących maksymalnie 5% kapitału zakładowego) do wystąpienia z żądaniem odkupienia od nich udziałów. Tzw. sell out pozwala im zażądać umieszczenia w porządku obrad najbliższego walnego zgromadzenia sprawę podjęcia uchwały o przymusowym odkupie ich akcji przez nie więcej niż pięciu akcjonariuszy większościowych. Z żądaniem tym mogą wystąpić do zarządu w terminie miesiąca przed proponowanym terminem walnego zgromadzenia. Ci akcjonariusze mniejszościowi, którzy nie zgłosili żądania odkupu, ale chcą zostać objęci uchwałą o przymusowym odkupie, mają tydzień na głoszenie do zarządu żądania odkupu ich akcji, liczony od dnia ogłoszenia porządku obrad walnego zgromadzenia. Uchwała o przymusowym odkupie powinna określać akcje podlegające przymusowemu odkupowi oraz akcjonariuszy, którzy są zobowiązani odkupić akcje, jak również określać akcje przypadające każdemu z nabywców. W braku ustalenia sposobu podziału akcji, akcjonariusze większościowi zobowiązani są je nabyć proporcjonalnie do posiadanych akcji.
Wymogi co do mocy głosów, sposobu głosowania i ogłoszeń, a także wpłat ceny odkupu na rachunek bankowy spółki i terminu odkupu akcji przez zarząd, są takie same jak w przy dokonywaniu squeeze out’u.
Cena odkupu jest równa wartości aktywów netto przypadających na akcję, wykazanych w sprawozdaniu finansowym za ostatni rok obrotowy, pomniejszonych o kwotę przeznaczoną do podziału między akcjonariuszy. Jeśli któryś z podmiotów uczestniczących w odkupie akcji nie zgadza się z ustaloną ceną, może wystąpić od sądu rejestrowego o wyznaczenie biegłego rewidenta, którego zdaniem będzie ustalenie ceny rynkowej akcji, a w braku możliwości jej ustalenia – określenie godziwej ceny odkupu.
Instytucja sell out pozwala akcjonariuszom mniejszościowym pozbyć się swoich akcji nawet jeśli zgody na to nie wyrażą akcjonariusze większościowi. Jeśli bowiem na walnym zgromadzeniu uchwała o przymusowym odkupie nie zostanie podjęta, spółka i tak jest obowiązana do odkupu w celu umorzenia. Ma na to 3 miesiące od dnia walnego zgromadzenia. Za zapłatę całej ceny odkupu wobec spółki odpowiadają akcjonariusze większościowi proporcjonalnie do akcji podsiadanych w dniu walnego zgromadzenia.
Uwagę zwraca konstrukcja instytucji squeeze out’u, która nie wymaga wystąpienia żadnych ważnych powodów przeprowadzenia przymusowego wykupu akcji, w tym nawet uzasadnienia uchwały o przymusowym wykupie. Oznacza to, że motywy podjęcia decyzji o „wyciśnięciu” akcjonariuszy mniejszościowych ze spółki są pozostawione wyłącznie w gestii większościowych akcjonariuszy.
Wśród przesłanek podmiotowych ustawa wprowadza ograniczenie, że akcjonariuszy wykupujących może być maksymalnie pięciu i jednocześnie muszą posiadać co najmniej 95% kapitału zakładowego przy czym każdy z nich musi posiadać co najmniej 5% tego kapitału. Ma to zapobiec kompletowaniu wykupujących przez akcjonariusza większościowego spośród niektórych akcjonariuszy mniejszościowych celem zrealizowania przesłanek wykupu. Po drugiej stronie, wykup może dotyczyć wyłącznie akcjonariuszy posiadających mniej niż 5 % kapitału zakładowego.
Procedura uregulowana w art. 418 k.s.h. ma zastosowanie w spółkach niepublicznych. Niemożliwy jest na jej podstawie przymusowy wykup akcji spółek publicznych, akcji Skarbu Państwa, akcji nabytych nieodpłatnie przez uprawnionych pracowników oraz przez rolników lub rybaków (w okresie przed upływem dwóch lat od dnia zbycia przez Skarb Państwa pierwszych akcji na zasadach ogólnych, z tym że akcji nabytych przez pracowników pełniących funkcję członków zarządu spółki – przed upływem trzech lat od dnia zbycia przez Skarb Państwa pierwszych akcji na zasadach ogólnych), a także akcji akcjonariuszy, którzy posiadają uprawienia osobiste, przyznane na mocy art. 354 k.s.h.
Zgromadzenie wspólników albo walne zgromadzenie zależnej spółki z o.o. (również spółki akcyjnej) uczestniczącej w grupie spółek, może podjąć uchwałę o przymusowym wykupie udziałów albo akcji wspólników albo akcjonariuszy reprezentujących nie więcej niż 10% kapitału zakładowego przez spółkę dominującą, która reprezentuje bezpośrednio co najmniej 90% kapitału zakładowego. W umowie lub statucie spółki zależnej wspólnicy mogą jednak postanowić, że uprawnienie do przymusowego wykupu przysługiwać będzie spółce dominującej, reprezentującej nawet tylko pośrednio w należącej do grupy spółce zależnej, mniej niż 90% kapitału zakładowego takiej spółki, lecz nie mniej niż 75%. Jak widać, w przypadku squeeze out’u w spółce z o.o. (także w spółce akcyjnej) należącej do grupy spółek, zmieniły się procentowe proporcje uprawniające do przeprowadzenia przymusowego wykupu akcji. Z jednej strony do przeprowadzenia przymusowego wykupu wymagany jest dwukrotnie większy minimalny udział wspólników mniejszościowych, co rozszerza krąg udziałowców uprawnionych do podjęcia uchwały o squeeze out. Z drugiej, wspólnikom większościowym ułatwiono odłączenie się od tych pierwszych.
W pozostałym zakresie do przymusowego wykupu udziałów lub akcji spółki z o.o. lub akcyjnej należącej do grupy spółek zastosowanie mieć będą regulacje dotyczące przymusowego wykupu akcji akcjonariuszy spółki akcyjnej nieuczestniczącej w grupie. Chodzi m.in. o zasady ustalania ceny wykupu udziałów, obowiązkowej terminowej wpłaty ceny wykupu na rachunek bankowy spółki oraz terminowego wykupu udziałów przez zarząd na rachunek akcjonariuszy, a także wymogi co do uchwały o przymusowym wykupie. Dotyczy to również zasady solidarnej odpowiedzialności akcjonariuszy nabywających akcje za spłatę sumy wykupu. Także w przypadku niezgłoszenia żądania wykupu akcji w terminie, poczytywane jest ono za zgodę na pozostanie w spółce. Zarząd spółki z o.o. ma również obowiązek niezwłocznego, po uiszczeniu całej ceny wykupu, przeniesienia wykupionych akcji na nabywców.
Na mocy art. 212 § 1 k.s.h., spółka dominująca może wydawać spółce zależnej wiążące polecenia dotyczące prowadzenia spraw spółki. W tym uprawnieniu otwiera się kolejna możliwość przeprowadzenia squeeze out’u. Spółka zależna może odmówić wykonania wiążącego polecenia, motywując to obawą o wyrządzenie jej tym poleceniem nieodwracalnej szkody, albo też potrzebą ochrony interesu spółki. W umowie lub statucie spółki zależnej mogą zostać zawarte dodatkowe przesłanki odmowy, jak również możliwe jest dokonanie obniżenia z 90% na 75% wspomnianego wyżej progu uprawniającego do wykupu wspólników mniejszościowych przez spółkę zależną. Jednak by móc skutecznie wprowadzić te zmiany w umowie lub statucie, spółka dominująca musi odkupić udziały lub akcje tych wspólników albo akcjonariuszy spółki zależnej, którzy się na to nie zgadzają.
Wspólnicy mniejszościowi reprezentujący nie więcej niż 10% kapitału zakładowego spółki zależnej (z o.o. lub akcyjnej), mogą żądać umieszczenia w porządku obrad najbliższego zgromadzenia wspólników albo walnego zgromadzenia, punktu dotyczącego podjęcia uchwały o przymusowym odkupie ich udziałów albo akcji przez spółkę dominującą, która reprezentuje bezpośrednio, pośrednio, lub na podstawie porozumień z innymi osobami, co najmniej 90% kapitału zakładowego spółki zależnej uczestniczącej w grupie spółek. Żądanie to mogą złożyć w każdym roku obrotowym tylko raz, nie wcześniej niż po upływie 3 miesięcy od dnia ujawnienia w KRS uczestnictwa spółki zależnej w grupie spółek.
Opisane wyżej instytucje przymusowego wykupu spółek to nie jedyne formy squeeze out’u w polskim porządku prawnym. Dotyczą bowiem spółek niepublicznych. Tryb przymusowego wykupu akcji spółek publicznych uregulowano w Ustawie z dnia 29 lipca 2005 r. o ofercie publicznej i warunkach wprowadzania instrumentów finansowych do zorganizowanego systemu obrotu oraz o spółkach publicznych. Natomiast w Ustawie z dnia 12 lutego 2010 r. o rekapitalizacji niektórych instytucji oraz o rządowych instrumentach stabilizacji finansowej, mający zastosowanie przy wykupie akcji objętych przez Skarb Państwa w wyniku wykonania gwarancji ostrożnościowej, ujęto procedurę squeeze out’u akcji spółek państwowych.
Udziałowcy, akcjonariusze, wspólnicy muszą pamiętać, że w przypadku obu rodzajów spółek: z o.o. i akcyjnej, wszystkie uprawnienia z akcji przechodzą z akcjonariuszy mniejszościowych na większościowych, albo na spółkę dominującą, dopiero po uiszczeniu całej sumy wykupu. Do dnia jej uiszczenia akcjonariusze mniejszościowi zachowują więc wszystkie uprawnienia z akcji. Zasada ta ma służyć ochronie wykluczanych akcjonariuszy i zmobilizowaniu akcjonariuszy przejmujących do jak najszybszego uiszczenia ceny wykupu. Jak orzekł Sad Najwyższy w wyroku z 20 lutego 2008 r.: „Nieuiszczenie ceny wykupu, chociażby w części, powoduje upadek całej procedury wykupu akcji. Bez znaczenia dla tego skutku jest to, kto i w jakim zakresie ponosi odpowiedzialność za nie dojście do skutku przymusowego wykupu akcji” (sygn. akt II CSK 441/0).
Poza tym akcjonariusze powinni mieć świadomość, że na mocy art. 3288 § 1 pkt 4 k.s.h. squueze out skutkuje utratą ważności świadectwa rejestrowego dotyczącego objętych nim akcji. Dlatego też przymusowy wykup chociażby jednej akcji powoduje, że ważność traci całe świadectwo wystawiane przez podmiot prowadzący rejestr akcjonariuszy.
Niezwykle ważny jest również wyrok Trybunału Konstytucyjnego z 21 czerwca 2005 r. (sygn. P 25/02). TK orzekł w nim, że akcjonariusz mniejszościowy spółki akcyjnej, którego akcje zostały przymusowo wykupione, ma prawo do sądowej kontroli zasadności uchwały walnego zgromadzenia o przymusowym wykupie akcji. Zdaniem Trybunału, instytucja przymusowego wykupu akcji nie pozbawia akcjonariuszy mniejszościowych prawa do ochrony sądowej, w tym do podnoszenia zarzutów swojego pokrzywdzenia lub nadużycia prawa przez akcjonariuszy większościowych. Taki "wykupiony" akcjonariusz ma prawo do sądowej kontroli wyceny akcji dokonanej przez biegłego. W drodze analogii należy oczekiwać, że uprawnienie to przysługuje również udziałowcom spółek z o.o. należących do grupy spółek.
W uzasadnieniu przywołanego wyroku TK wyjaśnił jakie są cele instytucji squeeze out’u. Służy ona usprawnieniu działalności spółki, przede wszystkim poprzez eliminowanie komplikacji, jakie wiążą się z wykonywaniem tzw. praw mniejszości, np. w postaci zaskarżania do sądu uchwał walnego zgromadzenia spółki. Pozwala to na zwiększenie atrakcyjności spółki dla inwestorów. Umożliwia również centralizację zarządzania i uczynienie ze spółki otwartej, przedsiębiorstwo zamknięte, prywatne, rodzinne. Ale instytucja przymusowego wykupu akcji służy też akcjonariuszom mniejszościowym. Daje im bowiem możliwość samodzielnego doprowadzenia do wykupu ich akcji, tym samym otwierając furtkę do opuszczenia spółki, której nie chcą już być udziałowcami.
Chcesz wiedzieć więcej o naszym zespole?
